Helena Kurcyusz
Helena Kurcyusz | |||
Architekt | |||
| |||
Data urodzenia | 10 maja 1914 | ||
Miejsce urodzenia | Sandomierz | ||
Data śmierci | 21 stycznia 1999 | ||
Miejsce śmierci | Szczecin | ||
Miejsce spoczynku | Cmentarz Powązkowski w Warszawie (kwatera 201 rząd 2) | ||
Helena Kurcyusz, ps. Helunia (1914-1999) – pierwsza architekt-urbanista powojennego Szczecina, animatorka życia artystycznego miasta, Pionier Miasta Szczecina
Spis treści
Życiorys
Helena Maria Kurcyusz urodziła się 10 maja 1914 roku w Sandomierzu. Była córką Zygmunta Słomińskiego, prezydenta Warszawy w okresie międzywojennym, zamordowanego przez hitlerowców, i Teresy z Paszkiewiczów Słomińskiej. Studiowała na Wydziale Architektury Politechniki Warszawskiej. Podczas obrony Warszawy we wrześniu 1939 roku była członkiem Pogotowia Technicznego niosącego pomoc rannym. Podczas wojny była żołnierzem AK. W październiku 1942 roku została aresztowana przez gestapo i uwięziona na Szucha i na Pawiaku. Od stycznia 1943 do kwietnia 1944 roku przebywała w obozie koncentracyjnym na Majdanku. Opiekowała się grupą białoruskich chłopców. Dzięki prowadzonym przez nią zapiskom i rysunkom uratowano od zapomnienia wiele nazwisk więźniów obozowych, białoruskich dzieci i ich matek. Od drugiej połowy 1944 roku była więźniarką obozu kobiecego w Ravensbrück, a potem obozu w Neubrandenburgu. W latach 1975-1981 była świadkiem w procesie esesmańskiej załogi obozu, który odbywał się w Dűsseldorfie. Należała do grupy koronnych świadków oskarżenia esesmanek z załogi Majdanka – Herminy Braunsteiner-Ryan, zwanej przez więźniów „Kobyłą”, i Hildegardy Laechert, zwanej „Krwawą Brygidą”.
W maju 1945 roku, wracając z obozu, zatrzymała się w Szczecinie, aby spotkać się z koleżanką leżącą w szpitalu na Gumieńcach. Wówczas podjęła decyzję pozostania w mieście na stałe. Zamieszkała w willi przy ulicy Wyspiańskiego pod numerem 7. Początkowo pracowała w Wydziale Budownictwa Urzędu Miejskiego w Szczecinie. W 1946 roku została zatrudniona w Regionalnej Dyrekcji Planowania Przestrzennego jako główny urbanista województwa szczecińskiego. Opracowywała plany urbanistyczno-przestrzenne Szczecina i 71 miast Pomorza Zachodniego. Zajmowała się inwentaryzacją i ratowaniem zabytków Szczecina, m.in. pracowała przy zabezpieczaniu Zamku Książąt Pomorskich. Do emerytury była projektantem w Wojewódzkiej Pracowni Architektonicznej w Szczecinie. Nadała nazwy wielu ulicom i alejom miasta, m.in. Bohaterów Warszawy, Ku Słońcu, Wiatru od Morza, Jasne Błonia.
W 1947 roku założyła w Szczecinie Oddział Stowarzyszenia Architektów Polskich. Przez kilka kadencji była jego przewodniczącą. Współorganizowała, a potem została członkiem honorowym Towarzystwa Urbanistów Polskich.
Była też współorganizatorką i autorką nazwy Klubu „13 Muz”, jedynego w tym czasie ośrodka kulturalnego Szczecina – zrzeszającego literatów, plastyków, aktorów, architektów, dziennikarzy i muzyków. Dzięki jej aktywności, m.in. jako prezesa Klubu, po 1956 roku nastąpiło odrodzenie działalności tej placówki, której stagnacja na początku lat 50. była spowodowana wprowadzeniem tzw. zasad realizmu socjalistycznego. W latach 70. pełniła rolę gospodyni w klubowych spotkaniach „Wieczór z gospodarzem”, w których uczestniczyli m.in. aktorzy Państwowych Teatrów Dramatycznych (inauguracja 27 listopada 1972). Czynnie działała także poza Klubem. W swoim domu przy ul. Wyspiańskiego prowadziła w latach 80. XX w. Salon Heleny Kurcyusz - miejsce spotkań towarzyskich ówczesnego środowiska kulturalnego miasta.
W 1998 roku nadano jej tytuł Pioniera Miasta Szczecina.
Zmarła 21 stycznia 1999 roku w Szczecinie. Została pochowana na Cmentarzu Powązkowskim w Warszawie w rodzinnym grobowcu (kwatera 201 rząd 2), w którym spoczywa obok matki, Teresy Słomińskiej, oraz Modesta Gramza, członka rodziny, pracownika dydaktycznego Wydziału Elektrycznego Politechniki Szczecińskiej.
W Klubie „13 Muz” w Szczecinie – fot. Marek Czasnojć (ze zbiorów Bogdana Bombolewskiego)
Twórczość (wybór)
Realizacje architektoniczne
- 1964 – budynek przy ul. Herbowej 12 (współautor J. Owieśniak)
Publikacje i artykuły w prasie
- 1960 – Kilka wspomnień z Majdanka 17 stycznia 1943 - kwiecień 1944, (maszynopis)
- 1964 – Pierwsze lata, „7-my Głos Tygodnia” 1964 nr 42, s. 9
- 1980 – Dziecięce komando [w:] Przeżyli Majdanek. Wspomnienia byłych więźniów obozu koncentracyjnego na Majdanku (wstęp, wybór i opracowanie Cz. Rajca, A. Wiśniewska), Lublin
- 1988 – Helena Kurcyusz [w:] My z Majdanka. Wspomnienia byłych więźniarek, (praca zbiorowa pod red. Krystyny Tarasiewicz), Lublin
- 1994 – Moje pierwsze lata w Szczecinie, Szczecin
Malarstwo
Czynnie uprawiała malarstwo (pejzaże, portrety, rysunki zabytków Pomorza Zachodniego). Dwukrotnie prezentowała swoje prace na indywidualnych wystawach w Szczecinie w 1970 i 1980 roku.
Dzieci z Białorusi (szkice obozowe - Majdanek 1943)
Nagrody i wyróżnienia
- 1970 – nagroda Prezydium Wojewódzkiej Rady Narodowej w Szczecinie za upowszechnianie kultury
Odznaczenia
- Złota Odznaka Stowarzyszenia Architektów Polskich
- Złota Odznaka Urbanistów Polskich
Ciekawostki
- W 1987 roku w szczecińskim tygodniku „Morze i Ziemia” (nr 29 z dn. 22-28 lipca) ukazał się artykuł Andrzeja Androchowicza Monolog świadka zawierający obozowe przeżycia Heleny Kurcyusz
- Helena Kurcyusz była bohaterką filmu Andrzeja Androchowicza Świadek.
- W 2003 roku kamień na Cmentarzu Centralnym upamiętniający Helenę Kurcyusz poświęcił biskup Jan Gałecki
- Imię Heleny Kurcyusz nosi uliczka położona pomiędzy al. Wojska Polskiego a ul. Wyspiańskiego
- W dniu 23 marca 2011 roku, Danuta Łysakowska, członek Zespołu Literacko–Historycznego Stowarzyszenia Uniwersytet Trzeciego Wieku w Szczecinie wygłosiła wykład Helena Kurcyusz – pierwszy architekt w powojennym Szczecinie
Kamień pamiątkowy na Cmentarzu Centralnym – fot. Krzysztof Różański
Źródła
Bibliografia
- Encyklopedia Szczecina t. I A-O (pod red. Tadeusza Białeckiego, autorka hasła Katarzyna Stańczyk), Uniwersytet Szczeciński, Szczecin 1999
Inne
- Materiały ze zbiorów Andrzeja Androchowicza