Kościół Narodzenia Najświętszej Maryi Panny (Brzesko)

Kościół parafialny Narodzenia NMP
Fot. G. Solecki
Wyznanie	rzymskokatolickie
Data poświęcenia	1945

Kościół Narodzenia Najświętszej Maryi Panny – kościół parafialny, rzymskokatolicki w Brzesku, w powiecie pyrzyckim. Należy do Archidiecezji Szczecińsko-Kamieńskiej, dekanatu Pyrzyce.

Historia

Wczesnogotycki portal w ścianie północnej.

Wnętrze w kierunku wschodnim.

Drewniane sklepienie pozorne, stan po konserwacji.

Anioł ze skrzypcami – malowidło na pozornym sklepieniu.

Anioł z harfą – malowidło na pozornym sklepieniu.

Wspornik sklepienia pozornego.

Odkrywka z fragmentem malowidła ściennego.

Ołtarz otwarty.

Gotycka figura brzeskiej Madonny.

Ołtarz zamknięty.

Manierystyczna ambona.

Ścianka korpusu ambony.

Obraz „Salvator Mundi” ze zwieńczenia ambony.

OKartusz z inskrypcją i wyobrażeniem „młynarczyka” z Brzeska.

Jeden z obrazów emblematycznych.

Kościół wzniesiony został około 1300 r. jako budowla salowa. Nieco później dobudowano do niego wieżę przylegającą do północnej ściany przy narożniku wschodnim. Po raz pierwszy wzmiankowany był w 1303 r. jako filia parafii w Letninie. W 1490 r. miał status kościoła parafialnego (wymieniany jest wówczas pleban Nicolaus Symon). W latach trzydziestych XVI w. przejęty został przez ewangelików. Pozostawał wówczas pod patronatem Fundacji Mariackiej w Szczecinie. Na początku XVII w., za czasów pastora Jacobusa Hamela zmieniono formę okien na zamknięte łukiem pełnym, wykonano manierystyczne polichromie ścienne oraz późnorenesansowe elementy wyposażenia (m. i. nowe elementy ołtarza i ambonę). W 1697 r., za pastora Johanna Tütenborna powstał stolarsko-snycerski wystrój oraz wyposażenie wnętrza. Zgodnie z zachowaną inskrypcją elementy te miał wykonać snycerz Michael Pahl z Brzeska, określany jako „młynarczyk”. Przekryto wówczas wnętrze drewnianym pseudosklepieniem zdobionym malowidłami, zbudowano nowe stalle z obrazami emblematycznymi, zdobione motywem płaskorzeźbionych puttów, wykonano chrzcielnicę z pokrywą oraz balustrady przed ołtarzem z kolumnami o spiralnych trzonach, figurami aniołów oraz obrazami ze scenami Modlitwy w Ogrójcu i Zmartwychwstania. W XIX w. patronat nad kościołem objął magistrat stargardzki. W 1808 r. spłonęła wieża, której pozostałości zostały rozebrane. W latach 1814-1817 wzniesiono wolnostojącą dzwonnicę według projektu architekta Karla Friedricha Schinkla. Na 1870 r. przypada restauracja kościoła. Być może w tym czasie przepruto dodatkowe okno w elewacji północnej, przedłużono okna elewacji południowej i wschodniej (na której widniała niegdyś data renowacji), wykonano witrażowe przeszklenia okien oraz dobudowano kruchtę od zachodu W trakcie prac usunięto część starszego wyposażenia (m. innymi barokowe ławki) i wykonano nowe neogotyckie elementy: empory zachodnią i boczne, organy i ławki. W 1897 r. przeprowadzono ponowny remont. Wówczas to odkryto na ścianach bocznych nawy fragmenty manierystycznych malowideł ściennych, które wyeksponowano w formie odkrywek. Na parapecie empory zachodniej umieszczono barokowe obrazy emblematyczne i fragmenty snycerskiej dekoracji ornamentalnej, pochodzące z dawnych barokowych stall (dotąd przechowywane one były na strychu). W 1935 r. wyremontowano dach. W 1937 r. poddano renowacji odnalezioną pokrywę barokowej chrzcielnicy – prace te wykonali snycerz Hugo Rünger ze Stargardu i malarz Gustav Hoffmann ze Zdrojów. W początkach XX w zakrystii kościoła przechowywana była gotycka rzeźba Piety.

W lutym 1945 r. w wyniku działań wojennych uszkodzony został zachodni szczyt kościoła. Zniszczeniu uległy dwa ostatnie przęsła pseudosklepienia wraz z emporą zachodnią i organami. Już 1945 r. kościół poświęcony został jako rzymskokatolicki (wówczas w Brzesku miał swą siedzibę proboszcz parafii pyrzyckiej). W 1951 r. erygowana została parafia w Brzesku. W latach 1953-1955 zrekonstruowano szczyt zachodni i położono nowe pokrycie dachu. W 1962 r. wyremontowano wieżę, w latach 1962-1968 przeprowadzono konserwację elementów wyposażenia: ołtarza, ambony oraz ścian tarczowych pseudosklepienia krzyżowo-żebrowego. W 1969 r. wymieniono pokrycie dachu z dachówki na blachę. Prace te wykonano jednak tak niesolidnie, że spowodowało to zamoknięcie stropu i pojawienie się zacieków na pokrywającej go warstwie malarskiej. W rezultacie w 1974 r. musiano ponownie wymienić pokrycie dachu na nową blachę. W 1971 r. zbudowano nową emporę zachodnią. W latach 80. XX w. wykonano imitację dwóch zachodnich przęseł pseudosklepienia. W 1992 r. kościół w Brzesku uzyskał status Sanktuarium Maryjnego. W 1998 r. rozbudowano zakrystię, w 2011 r. wykonano nowe witraże w kruchcie zachodniej. W latach 2011-2016 przeprowadzono konserwację pseudosklepienia krzyżowo-żebrowego, zrekonstruowano przy tym dwa zachodnie przęsła nieudolnie odtworzone w latach 80. XX w. Prace, finansowane ze środków Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego, Województwa Zachodniopomorskiego, Zachodniopomorskiego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków, Niemiecko-Polskiej Fundacji Ochrony Zabytków i Parafii Rzymskokatolickiej w Brzesku wykonał Tadeusz Makulec ze Szczecina z zespołem. Rozpoczęto również konserwację ołtarza głównego, która jednak nie została ukończona ze względu na brak środków.

Usytuowanie

Kościół usytuowany jest w południowej części wsi na nawisu, w obrębie cmentarza przykościelnego otoczonego kamiennym murem. Jest orientowany.

Architektura

Wczesnogotycki murowany kościół wzniesiono z niezbyt starannie obrobionej kostki granitowej, łączonej dużą ilością zaprawy. Lico elewacji wyprawiono miejscami nierównomierną warstwą tynku. Dachy pokryto blachą. Kościół jest budowlą salową, z wolnostojącą dzwonnicą od północy przy wschodnim narożniku, niewielką kruchtą od zachodu i zakrystią od południa. Wnętrze przekryte jest wykonanym w 1697 r. przez Michaela Pahla barokowym drewnianym, sklepieniem pozornym, które naśladuje formę konstrukcji krzyżowo-żebrowej o układzie dwunawowym. Sklepienie to podzielone jest na dziesięć przęseł, do których po bokach przylegają półkoliste, odeskowane ściany tarczowe. Cztery przęsła od wschodu oddzielone zostały ozdobną belką tęczową i parą wsporników przyściennych z płaskorzeźbionymi półpostaciami męskimi i kartuszami. Pozostałe wsporniki przy ścianach, na osi wnętrza oraz na skrzyżowaniu żeber mają formę szyszek. Belka tęczowa i wysklepki przęseł pomiędzy spływami żeber ozdobiono płaskorzeźbionymi liśćmi akantu imitując dekorację stiukową. Całość (wraz ze ścianami tarczowymi) pokryto figuralną polichromią. Pozbawione malowideł dwa przęsła od zachodu stanowią współczesną rekonstrukcję. W ścianie wschodniej po stronie północnej zachowała się wnęka sakramentarium, do ściany zachodniej przylega drewniana empora z 1971 r. Elewacje kościoła obiega wysoki cokół. W tynku, na licu elewacji wykonano uproszczoną imitację regularnego wątku muru. Zamknięte łukiem pełnym okna ujęto tynkowymi opaskami, które w elewacji wschodniej przedłużono ku dołowi. W elewacji północnej usytuowany jest gotycki, ostrołukowy portal z kostki granitowej o dwuuskokowych ościeżach. Otynkowane szczyty ujęte po bokach narożnymi ceglanymi sterczynami, podzielone są wysmukłymi, tynkowanymi blendami zamkniętymi półkoliście, Korpus nawowy i kruchtę nakrywają dachy dwuspadowe. Dach korpusu po stronie zachodniej zwieńczony jest sygnaturką o ostrosłupowym hełmie.

Wyposażenie i wystrój wnętrza

Malowidła ścienne. Trzy fragmenty (odkrywki) polichromii ściennych, manierystyczne, z pocz. w. XVII, odsłonięte w 1897 r. prezentują motywy architektoniczne z kolumnami, kartuszami, ornamentem okuciowo-zwijanym oraz płycinami z inskrypcjami.

Polichromie pozornego sklepienia krzyżowo-żebrowego, barokowe z 1697 r., konserwowane w latach 2011-2016 przez Tadeusza Makulca, rozmieszczone są w wysklepkach ośmiu przęseł i na dziesięciu przylegających ścianach tarczowych. Malowidła przedstawiają chóry anielskie na tle skłębionych obłoków. Anioły przedstawione zostały w locie, z instrumentami muzycznymi, nutami, księgami, banderolami z napisami oraz z narzędziami Męki Pańskiej, tzw. Arma Christi.

Ołtarz późnogotycki, z pocz. w. XVI, 1613 r. za czasów pastora Jacobusa Hamela przekształcony i rozbudowany w formach manierystycznych z polichromiami i malowidłami, wykonał malarz Michael Haentz z Choszczna. Po 1945 r. ołtarz pozbawiony został manierystycznych ażurowych uszaków. W latach 1967-1968 konserwowany był przez P.P. PKZ w Warszawie. Szafiasta nadstawa ołtarzowa ma formę pentaptyku z parą ruchomych skrzydeł. W manierystycznej predelli umieszczono płaskorzeźbioną scenę Ostatniej Wieczerzy. Późnogotycka szafa środkowa mieści rzeźby Madonny Apokaliptycznej (na płaszczu widnieje data renowacji – 1613 r.) i czterech Świętych Dziewic. Późnogotyckie awersy skrzydeł ruchomych zdobią rzeźby 12 apostołów. Na manierystycznych rewersach skrzydeł ruchomych i awersach nieruchomych rozmieszczono obrazy:

1. Modlitwa w Ogrójcu,
2. Pocałunek Judasza,
3. Biczowanie,
4. Ecce Homo,
5. Jezus przed arcykapłanem,
6. Jezus przed Herodem (?),
7. Umycie rąk,
8. Naigrywanie.

Obrazy na rewersach skrzydeł ruchomych mają kształt owalny, na awersach skrzydeł nieruchomych – prostokątny. W bogate ornamentalne obramienia z pilastrami hermowymi wpleciono motywy uskrzydlonych główek puttów, masek ludzkich, pęków owoców granatu i winnego grona, a na skrzydłach ruchomych inskrypcje w kartuszach. Manierystyczne, architektoniczne Zwieńczenie zdobią płaskorzeźby: pośrodku przedstawienie Zmartwychwstania, a po bokach alegorie Wiary i Nadziei. Góruje nad nimi późnogotycki krucyfiks w typie Drzewa Życia.

Ambona manierystyczna, z 1612 r., sygnowana jest inicjałami MH (malarz Michael Haentz?). W latach 1964-1967 konserwowana była przez PP PKZ w Warszawie. Przyścienna, sześcioboczna, kazalnica o podziałach architektonicznych, zdobiona jest bogatą snycerską dekoracją ornamentalną. Podstawa ambony ma formę filara, na którym umieszczono kartusz zawierający łacińską inskrypcję fundacyjną z nazwiskami m.in. pastora Jacobusa Hamela. W korpusie ambony wydzielono partię cokołową i belkowanie. Naroża zaakcentowano kolumnami o toskańskich kapitelach oraz trzonach z pierścieniami i wytłaczanym ornamentem okuciowym. Cokoły kolumn ozdobiono maskami lwów. Na ściankach korpusu rozmieszczono płaskorzeźby czterech ewangelistów. Wypełniają one pola płycin zamkniętych łukiem pełnym, ujętych dekoracyjnymi obramieniami, poniżej których widnieją wersety z psalmów, a w partii belkowania uskrzydlone główki puttów. W zwieńczeniu baldachimu, pomiędzy sterczynami rozmieszczono w dekoracyjnych obramieniach pięć obrazów przedstawiających Salvatora Mundi i cztery uskrzydlone główki puttów. Pochodzący z początku XIX w. parapet schodów ambony prezentuje formy klasycystyczne.

Chrzcielnica ze sztucznego kamienia, neogotycka, wykonana w końcu XIX w. pochodzi z kościoła w Letninie, a na obecne miejsce została przeniesiona po 1945 r.

Obrazy barokowe z końca XVII w. eksponowane są obecnie na parapecie chóru muzycznego. Przedstawiają Sąd Salomona i wyobrażenia emblematyczne. Malowane temperą na desce, pochodzą z parapetu dawnych barokowych ław, z których usunięto je zapewne w 1870 r. W 1897 r. umieszczone zostały na parapecie neogotyckiej empory zachodniej, zniszczonej w 1945 r. Konserwowane w 1969 r., na obecnym miejscu znalazły się w 1971 r. Zachowały się następujące przedstawienia emblematyczne:

1. słońce oświetlające krajobraz, z lemmą: Nicht für sich sondern für andere;
2. żaglowiec na morzu, z lemmą: Sorge für Beyde;
3. Samson walczący z lwem, z lemmą: Herr, nich mir, sondern Deinem Nahmen gib Ehre;
4. przycięty krzew winorośli, z lemmą: Auff die Thränen Folgen die Früchte;
5. pejzaż z wychyloną z niebios ręką z węgielnicą, z lemmą: Ich suche alein die Gerechtigkeit;
6. personifikacja Pokoju z psem i lwem, z lemmą: Fride ernehrt.

Również na parapecie empory umieszczona jest barokowa płaskorzeźbiona półpostać młodzieńca z kartuszem. Wykonana w 1697 r. przez snycerza Michaela Pahla z Brzeska, opatrzona została inskrypcją: Michael Pahl/ Milen Bursch hat diese Kirche/durch Zimmer- Tischler- drehen und/Schnitz- arbeit auf- und/ ausgebaut/ Anno 1697 [w wolnym tłumaczeniu: Michael Pahl czeladnik młynarski wykonał dla tego kościoła prace ciesielskie, stolarskie, tokarskie i snycerskie. Rok 1697]. Będące dziełem tegoż Michaela Pahla inne elementy wystroju snycerskiego dawnych stall, przymocowane są obecnie do ołtarza soborowego i ambonki. W posadzce zachowała się wapienna płyta nagrobna Gottlieba Beniamina Mollaza z 1767 r.. W nawie kościoła wisi barokowy świecznik korpusowy, ufundowany w 1695 r. przez rodzinę Grohno, zwieńczony figurką Zeusa unoszonego przez orła. W oknach nawy przetrwało witrażowe przeszklenie z 1870 r. (w ścianie wschodniej uwagę zwracają dwa jaskrawe w barwach witraże o motywie arkad i krzyża łacińskiego). Współczesne witraże w oknach kruchty wstawiono w 2011 r.

Wyposażenie i wystrój kościoła w Brzesku należy do najbardziej interesujących na całym Pomorzu. Odznacza się harmonijnym połączeniem różnorodnych stylistycznie elementów – od późnego gotyku po barok. Nastawa ołtarzowa stanowi klasyczny przykład adaptacji średniowiecznych elementów do potrzeb wyznania ewangelickiego. Wysokiej klasy manierystyczna ambona jest jedną z najciekawszych protestanckich kazalnic na Pomorzu. Zagadką pozostaje pochodzenie form drewnianego pseudosklepienia – najbliższą analogię ma ono aż w Prusach Wschodnich. Było to nie istniejące już dzisiaj drewniane sklepienie pozorne kościoła w Bladiau (dziś Piatidorożnoje, polska nazwa – Bledzewo), datowane na ok. 1700 r. Bardzo zbliżona do brzeskiej, choć sugerująca podział na trzy nawy jest konstrukcja, a także detal sklepienia z Prus Wschodnich, ozdobione ono jednak zostało malowidłami o odmiennym niż w Brzesku charakterze. Być może pierwowzorem dla obu tych zabytków było o około sto lat wcześniejsze drewniane sklepienie kaplicy na zamku książąt zu Fürstenberg w Heiligenbergu w Badenii-Wirtembergii. Podobne w szczegółach konstrukcji i snycerki do rozwiązań znanych z Brzeska i Bladiau, zostało ono ozdobione (analogicznie jak w Brzesku) barwnymi (ale płaskorzeźbionymi) wyobrażeniami muzykujących aniołów. To niezwykłe dzieło wykonał zapewne snycerz Hans Ulrich Glöcknera, który w 1592 r. był twórcą ołtarza do heiligenberskiej kaplicy zamkowej. Wyjaśnienie tych – dość zaskakujących – podobieństw wymaga dalszych badań.

Zagadkę stanowi również wysoka jakość artystyczna brzeskich polichromii. Zapewne nieprzypadkowo dzieło nieznanego artysty przypomina malowidło, które do 1945 r. zdobiło przęsło sklepienia nad organami w szczecińskim kościele św. Jakuba. Datowane na ok. 1695 r., a więc niemal na czas powstania stropu w Brzesku, było dziełem Georga Heyna (czy też według innych źródeł Meyna), pracującego również dla kościoła Mariackiego w Szczecinie. Do Fundacji Mariackiej działającej przy tej świątyni należał patronat nad kościołem w Brzesku. Być może więc obie polichromie pochodziły spod ręki tego samego twórcy.

Dzwonnica kościelna

Usytuowana jest po północnej stronie korpusu nawowego przy narożniku wschodnim. Powstała w miejscu wcześniejszej gotyckiej wieży, przylegającej do korpusu nawowego, spalonej w 1808 r. W głównym zrębie wznoszona była w latach 1814-1817, według projektu architekta Karla Friedricha Schinkla (nieco zmienionego w trakcie realizacji prac), pod kierunkiem budowniczych ze Stargardu Gottloba Ferdinanda Liersa (do 1815 r.) i Carla Christiana Gottlieba Jüterbocka. Ukończona została dopiero w 1857 r. Jest budowlą neogotycką, murowaną z cegły, otynkowaną. Hełm pokryty jest blachą. Wolnostojąca dzwonnica założona została na rzucie kwadratu o ściętych narożnikach. Trzykondygnacyjny trzon z niskim cokołem podzielony został gzymsami na trzy kondygnacje, których ściany nieznacznie zwężają się ku górze. Otwór wejściowy w elewacji zachodniej oraz odpowiadające mu wnęki w pozostałych elewacjach parteru zamknięte są łukiem ostrym, podobnie jak smukłe potrójne otwory dzwonne, którymi przepruto ściany ostatniej kondygnacji. Całość wieńczy fryz arkadowy i profilowany gzyms. Spiczasty hełm zakończony jest kulą z wiatrowskazem i krzyżem. We wnętrzu. w kondygnacji przyziemia na ścianie narożnika północno-wschodniego zachowała się inskrypcja fundacyjna z datami 1808, 1817. Obecny dzwon pochodzi z lat 20. XX w.

Bibliografia

• „Katalog Zabytków Sztuki w Polsce”, seria nowa, tom XIII, woj. zachodniopomorskie zesz. 1, pow. pyrzycki. Opracowanie autorskie D. Bartosz, M. Słomiński, Warszawa 2013, s. 140-146.
• Lemcke, Die Bau- und Kunstdenkmäler des Regierungsbezirks Stettin, H. VII, Der Kreis Pyritz, Stettin 1906, s. 340-347.
• Rymar E., Pyrzyce i okolice poprzez wieki, Pyrzyce 2009, s. 348-355.
• Słomiński M., pozorne drewniane sklepienie kościoła w brzesku koło pyrzyc i jego konserwacja, „Zachodniopomorskie Wiadomości Konserwatorskie” VII(2014-2017), Szczecin 2018, s. 117-129.
• Vogel H., Karl Friedrich Schinkel, Lebenswerk, Pommern.[Berlin] 1952, s. 44-46.
• Wisłocki M., Sztuka protestancka na Pomorzu 1535-1684, Szczecin 2005.

Autor opracowania: Maciej Słomiński

Redakcja: Izabela Strzelecka