Maria Merzowiczowa
| Maria Merzowiczowa | |||
| animatorka kultury, działaczka niepodległościowa | |||
| |||
| Data urodzenia | 22 sierpnia 1892 | ||
| Miejsce urodzenia | Zamość | ||
| Data śmierci | 13 października 1972 | ||
| Miejsce śmierci | Wałcz | ||
| Miejsce spoczynku | Cmentarz komunalny Wałcz Dolne Miasto ul. gen. Władysława Andersa 23 | ||
| Narodowość | polska | ||
Maria Merzowiczowa (1892–1972) - działaczka niepodległościowa, animatorka kultury
Życiorys
Okres młodości i nauki
Urodziła się 22 sierpnia 1892 roku w Zamościu jako córka Antoniego Orłowskiego i Antoniny z d. Gładych. Pochodziła z rodziny zamożnej. Rodzice byli właścicielami jednej z zamojskich kamienic. Maria od lat dziecięcych uczestniczyła w amatorskich przedstawieniach teatralnych w Zamościu (programy niektórych z nich zachowały się w jej archiwum), organizowanych m.in. przez Zamojskie Towarzystwo Muzyczno-Dramatyczne (lata 1906-1919). Uczęszczała do progimnazjum w Zamościu, a następnie na pensję w Lublinie. W 1915 roku ukończyła 3-letnią Wyższą Szkołę Handlową Jadwigi Siemiradzkiej w Warszawie, gdzie oprócz przedmiotów zawodowych (m.in. nauki języków: niemieckiego, francuskiego, angielskiego, korespondencji handlowej w językach: rosyjskim, polskim, niemieckim, francuskim, stenografii polskiej i niemieckiej) studiowała zagadnienia społeczne.
Rozwijała się także w kierunkach artystycznych (nauka śpiewu w Lublinie i Warszawie oraz sztuki dramatycznej w Warszawie). Po ukończeniu studiów podjęła pracę biurową: w latach 1915-1916 w Centrali Rolniczej w Lublinie i Banku Rolniczym w Zamościu, w latach 1919-1922 w Warszawie w banku (m.in. Towarzystwa Kredytowego). Ponadto prowadziła pracę kulturalno-oświatową w Warszawie i Lublinie. Udział w prowadzonych w Lublinie zajęciach Konstantego Kietlicza-Rajskiego (1868-1924), malarza, etnografa, działacza kulturalnego, obudził jej zainteresowanie folklorem.
Działalność patriotyczna i niepodległościowa
W latach 1915-1916(?) udzielała bezpłatnie lekcji śpiewu w szkole początkowej im. Tadeusza Kościuszki w Lublinie. Od 1915 roku należała do POW [Polskiej Organizacji Wojskowej], ps. Maryla. Uczestnicząc w działaniach organizacji, nabawiła się choroby płuc. Leczyła ją pobytami w Zakopanem, podczas których zainteresowała się góralską kulturą ludową. Aktywnie działała w PCK. W marcu 1919 roku brała udział w koncertach na rzecz Szpitala Wojskowego w Zamościu. W 1920 r. wstąpiła do Armii Ochotniczej przy WP. Decyzją Inspektoratu Generalnego Armii Ochotniczej została przydzielona do Wydziału Propagandy II Oddziału Generalnego Inspektoratu jako instruktorka oświatowa w Sekcji Propagandy i Opieki nad Żołnierzem. Ukończyła Kurs Instruktorek Oświatowych przy Oddziale III Sztabu Ministerstwa Spraw Wojskowych w 1921 roku, a następnie przydzielono ją do Komisji Gospodarczej Oddziału V. w Ministerstwie Spraw Wojskowych. Należała do Stowarzyszenia Byłych Instruktorek Oświatowych, POW (Polskiej Organizacji Wojskowej), Związku Legionistów. Uczestniczyła w VIII Zjeździe Legionistów Polskich w Nowym Sączu (sierpień 1929), Zjeździe Legionistów w Krakowie (sierpień 1939). Za swą działalność otrzymała odznaczenia: Odznakę Pamiątkową POW, Krzyż Legionowy, Medal Niepodległości, Medal Pamiątkowy za Wojnę 1918-1921.
Okres międzywojenny
W Zakopanem, gdzie zamieszkała w 1921 roku, podjęła pracę (lata 1921-1922) w Domu Zdrowia Nauczycieli jako buchalterka, a następnie pracowała w Sanatorium PCK jako instruktor kulturalno-oświatowy (lata 1922-1923). W latach późniejszych (1923-1939) prowadziła pensjonat „Leśniczanka” przy ul. Chramcówki w Zakopanem. Poza pracą zawodową udzielała się społecznie. Zorganizowała (wraz z Bronisławą Orkanową, żoną pisarza, Władysława Orkana) placówkę góralskiego haftu. Prowadziła też góralski amatorski zespół dramatyczny, a jednym z aktorów (i, jak napisała M.M., wychowanków) był Adam Pach (1907-1980), spokrewniony z rodem Sabały, absolwent Szkoły Przemysłu Drzewnego w Zakopanem, poeta i gawędziarz, działacz Związku Podhalan, autor sztuk, wierszy i gawęd. O zażyłości świadczy fakt, że wiersze („Modlitwa” oraz „Z poezją pod pachę”) A. Pacha znajdują się w archiwum rodziny Merzowiczów w Sekcji Rękopisów w Książnicy Pomorskiej w Szczecinie.
Ok. 1931 roku poślubiła artystę malarza i pedagoga, Romana Mirzę Merzowicza (1888–1946). Wspólnie prowadzili pensjonat. Przypuszczalnie u nich zatrzymał się wczesnym latem 1939 roku przybyły z Warszawy poeta Jerzy Kamil Weintraub (1916-1943),[1] gdyż wśród archiwaliów rodzinnych M.M. przechowała wiersze i przekłady spisane ręką poety. Była członkiem Związku Polskich Towarzystw Turystycznych (oddział zakopiański). Towarzyszyła mężowi podczas prac i wyjazdów malarskich. W czasie II wojny światowej mąż (ps. Gruzin) został aresztowany za działalność konspiracyjną i posiadanie radia.
Praca na Pomorzu Zachodnim
Latem 1945 roku, dzięki zachętom przyjaciela męża, Stanisława Jarockiego (1887-1966), malarza i scenografa (wówczas pracownika Wydziału Kultury i Sztuki Urzędu Wojewódzkiego w Szczecinie) przenieśli się w do Wałcza na Pomorze Zachodnie. Zamieszkał z nimi jej brat, Bronisław Stefan Orłowski (1897-1979), absolwent prawa UW, do 1939 roku oficer Wojska Polskiego, potrzebujący wtedy opieki (otwarta gruźlica płuc, ostry nieżyt jelit) po pobytach (w okresie od 3 lutego 1943 do 9 maja 1945) w obozach koncentracyjnych: Auschwitz, Gusen, Mauthausen, Buchenwald.
Wkrótce Bronisław Orłowski podjął pracę administratora poniemieckiego majątku w odległej o 9 km od Wałcza wsi Lubno, a Merzowiczowie zamieszkali przy ul. Roli Żymierskiego 16 w Wałczu. Roman Merzowicz podjął pracę jako kierownik Referatu Kultury i Sztuki przy Pełnomocniku Rządu RP na Obwód Wałcz. Po jego śmierci (14 lutego 1946) zaproponowano (od 1 grudnia 1946) Marii Merzowiczowej kierownictwo Referatu Kultury i Sztuki Starostwa w Wałczu, później Referatu Kultury i Sztuki rejonu, obejmującego 4 starostwa województwa szczecińskiego.
Współpracowała z Komisją Ochrony Książek, zabezpieczając księgozbiory pozostawione przez dawnych niemieckich mieszkańców. Z inicjatywy M.M. odbył się 17 czerwca 1947 roku w Wałczu w 75. rocznicę śmierci Stanisława Moniuszki I Koncert Popularny, z którego dochód przeznaczono na zorganizowanie orkiestry symfonicznej i dętej w Wałczu. Koncert poprzedziła prelekcja M. Merzowiczowej[2]. Dochód z drugiego koncertu popularnego zespołu orkiestralnego w Wałczu (23 września 1947) przeznaczono na odbudowę Warszawy.
Kolejnym osiągnięciem kierowanego przez nią zespołu było powołanie (wspólnie z Komisją Muzyczną) Powiatowego Komitetu Roku Chopinowskiego, który zorganizował Wielki Koncert Chopinowski w Sali Teatralnej Domu Społecznego w Sypniewie (24 kwietnia 1949) oraz w Sali Kina "Tęcza" w Wałczu (25 kwietnia 1949).
Od 1948 roku Maria Merzowiczowa rozpoczęła współpracę z oddziałem Polskiego Towarzystwa Ludoznawczego przy Zakładzie Etnologii i Etnografii Uniwersytetu im. M. Curie-Skłodowskiej w Lublinie, dla którego opracowywała ankiety do Polskiego Atlasu Etnograficznego[3]. Zainteresowanie sztuką ludową zaowocowało przygotowaniem „Pokazu sztuki ludowej z powiatu wałeckiego" (w dniach 10-25 czerwca 1950) - plon kilkuletnich terenowych poszukiwań. Na wystawie, subsydiowanej przez Ministerstwo Kultury i Sztuki zaprezentowano stroje ludowe, tkaniny, wycinanki, sprzęty. Podczas otwarcia ekspozycji występowali twórcy ludowi. Pokazano m.in. wesele kurpiowskie (rozgłośnia Polskiego Radia w Szczecinie nagrała reportaż oraz wyjątki pieśni weselnych).
W 1951 roku przeniosła się do Szczecina, by podjąć (od 1 czerwca 1951) pracę w Muzeum Pomorza Zachodniego (obec. Muzeum Narodowe w Szczecinie w Dziale Etnograficznym w charakterze asystenta. Zamieszkała u przyjaciół, w domku rodziny Almakiewiczów. W podaniu o przyjęcie do pracy napisała: interesowałam się zawsze sztuką ludową i działem etnografii. Zgodnie z ówczesnymi wymogami podała osoby, które mogą potwierdzić jej pozazawodową pracę związaną z kulturą ludową. Wymieniła: Adama Pacha (1907-1980), Tadeusza Zwolińskiego (1893-1955), zakopiańskiego księgarza, malarza amatora, kartografa, fotografa, autora map i przewodników, Juliusza Zborowskiego (1888-1965), językoznawcę, historyka Podhala, wieloletniego dyrektora Muzeum Tatrzańskiego w Zakopanem, a także Zofię Krzymuską (1917-2015), historyka sztuki, wówczas Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków na Pomorzu Zachodnim.
Podczas pracy w Muzeum Pomorza Zachodniego w Szczecinie (1 czerwca 1951-31 sierpnia 1952) przeprowadziła inwentaryzację obiektów etnograficznych w muzeach terenowych (podległych MPZ w Szczecinie) w Darłowie, Słupsku, Koszalinie i Białogardzie, przygotowując katalogi: przedmiotowy, etnograficzny i topograficzny, po czym rozpoczęła przygotowanie katalogu przedmiotowego obiektów etnograficznych MPZ. Współuczestniczyła też w przygotowaniu stoisk do wystawy „Historia rozwoju społeczeństwa w Szczecinie”. W Muzeum pracowała w zespole Tadeusza Zbigniewa Delimata (1920-1964)[4], wybitnego etnografa, w przyszłości zastępcy dyrektora Państwowego Muzeum Etnograficznego w Warszawie. Jak wynika z ustnych wspomnień jednej z pracownic, M.M. zajmowała się również porządkowaniem księgozbioru muzealnego. Najbardziej, jak sama określiła, odpowiadała jej praca penetracyjna w terenie.
Dokumenty z teczce osobowej M.M. wskazują, że w rok po zatrudnieniu ponownie prześwietlono jej życiorys, wnioskując o opinię w Starostwie w Wałczu. Powtórna weryfikacja zakończyła się wnioskiem o zwolnienie M.M. Jako powód podano brak kwalifikacji naukowych oraz negatywny stosunek do ówczesnej rzeczywistości. W tym samym czasie zlikwidowano Dział Etnograficzny w MPZ. Po odejściu z pracy Merzowiczowa pozostała w Szczecinie i zajęła się m.in. przygotowaniem wystaw obrazów męża. Nadal działała w Polskim Towarzystwie Ludoznawczym, interesowała się sztuką ludową, o czym świadczy jej artykuł „Pokłosie wystawy - pokazu sztuki ludowej”[5].
Jesienią (6-8 września) 1957 roku uczestniczyła w XXXII Walnym Zgromadzeniu Polskiego Towarzystwa Ludoznawczego w Szczecinie. Była członkiem Związku Inwalidów Wojennych R.P.
Do późnych lat jeździła na nartach. Była osobą życzliwą, chętnie korespondowała z bliskimi. Po udarze w 1972 roku zaopiekował się nią brat.
Zmarła 13 października 1972 roku w Wałczu. Pochowana 15 października 1972 roku na cmentarzu komunalnym na Dolnym Mieście w Wałczu.
Ordery i odznaczenia
- Odznaka „Krzyż POW” (1919);
- Krzyż Legionowy (1927);
- Medal Niepodległości (1932);
- Medal Pamiątkowy za Wojnę 1918-1921 (1938).
Przypisy
- ↑ J.K. Weintraub-Krzyżanowski (1916-1943), poeta, autor kilku tomów poezji, publicysta, tłumacz, jeden z założycieli konspiracyjnego Wydawnictwa Sublokatorów Przyszłości.
- ↑ W 75. rocznicę zgonu Moniuszki odbył się koncert popularny w Wałczu. „Ziemia Pomorska” 1947 (R. III) nr 182 (7.07.), s. 7.
- ↑ Ankieta PAE/A1/13.16.VII/01-02 - Wałcz.
- ↑ Tadeusz Zbigniew Delimat (1920-1964) w 1948 roku rozpoczął pracę w Szczecinie jako kustosz działu etnograficznego Muzeum Morskiego, a w l. 1949-50 pełnił funkcję kierownika tej placówki. W 1951 po fuzji Muzeum Morskiego z Muzeum Pomorza Zachodniego roku został kustoszem zbiorów etnograficznych, przyczyniając się do stworzenia koncepcji wystawienniczej MPZ. W 1952 roku przeniósł się do Muzeum Kultur Ludowych w Młocinach (obec. Państwowe Muzeum Etnograficzne w Warszawie).
- ↑ M. Merzowiczowa, Pokłosie wystawy - pokazu sztuki ludowej, „Kurier Szczeciński” 1957, nr 189 (10.08.), s. 8.
Bibliografia
- Archiwum rodziny Merzowiczów. Książnica Pomorska w Szczecinie. Sekcja Rękopisów-Muzeum Literackie.
- Teczka osobowa M.Merzowiczowej. Archiwalia Muzeum Narodowego w Szczecinie. Archiwum Państwowe w Szczecinie.
- Maria Merzowiczowa, Pokłosie wystawy - pokazu sztuki ludowej. „Kurier Szczeciński”1957 nr 189 (10.08.), s. 8.
- M.M. Parnowska: Tadeusz Zbigniew Delimat (1920-1964). W: Etnografowie i ludoznawcy polscy. Sylwetki, szkice biograficzne. T.1. Kraków 2002, s. 62-63.
- Archiwum rodziny Orłowskich (w zbiorach rodzinnych), rozmowy z Barbarą Orłowską.
- Wywiady z członkami rodziny Almakiewiczów.
