Stan posiadania kościoła Mariackiego w Szczecinie

Z Encyklopedia Pomorza Zachodniego - pomeranica.pl
Przejdź do nawigacji Przejdź do wyszukiwania

Wschodnie skrzydło krużganka Kolegiaty Mariackiej.
Widok od strony południowo-wschodniej

Powstanie kolegiaty Najświętszej Marii Panny (Mariackiej)

Budowę kolegiaty Mariackiej rozpoczęto w 1263 roku na terenie przekazanym miastu w r. 1249 przez księcia Barnima I. Książę zatrzymał sobie tylko dwór (curia) w miejscu nieistniejącej obecnie parceli przy Placu Mariackim (Marienplatz Nr. 2), w którym w 1523 zmarł książę Bogusław X (30 września [5 października] 1523, w południe). Jednocześnie wraz z budową kościoła zaczęto wznosić budynki mieszkalne dla członków kapituły katedralnej oraz szkoły przykościelnej. W 1277 roku do istniejących od r. 1237 dwóch szczecińskich parafii kościelnych św. Jakuba i św. Piotra, doszła nowa parafia, Mariacka. [1]

Obszar parafii kościoła Mariackiego

Obszar parafii kościoła Mariackiego stanowiły 3 bloki ulic licząc od wschodniej części ulicy Staromłyńskiej (Luisenstraße, dawniej Mühlenstraße), ograniczone z jednej strony murem miejskim, a z drugiej północną stroną ulicy Koński Kierat (Roßmarktstraße) wraz z nie należącą do żadnej parafii gminą wyznaniową zamku. Następnie południowa część górnej ulicy Kuśnierskiej (Pelzerstraße) oraz jej dolna część (Altböterberg), a także zachodnia i wschodnia strona górnej części ulicy Grodzkiej (Fuhrstraße Nr. 16-25, wcześniej 650-641 i Fuhrstraße Nr. 8-15, wcześniej 846-839), oraz powstałe po 1790 roku cztery budynki po północnej stronie ulicy Korsarzy (Große Ritterstraße, wówczas Nr. 832-835).

Obszar wolnej enklawy kościelnej kościoła Mariackiego

Wymieniony wyżej obszar oczywiście wyłączony był spod jurysdykcji miejskiej i należał do tzw. wolnej enklawy kościelnej (St. Marien Kirchen Freiheit). To, że nie obejmował w całości wszystkich parceli wchodzących w skład parafii, wynika z tego, iż pomiędzy rokiem 1249 a 1263 część z nich była już w rękach prywatnych. Mowa tu o gruntach leżących w bezpośredniej bliskości zachodniego podgrodzia:
- wschodnia strona ulicy Staromłyńskiej,
- północna część ulicy Koński Kierat na odcinku do skrzyżowania z ulicą Mariacką (Kleine Domstraße),
- zachodnia strony północnej części ulicy Mariackiej przy skrzyżowaniu z Końskim Kieratem,
- południowa strona górnej części ulicy Kuśnierskiej i górny odcinek ulicy Grodzkiej (Fuhrstraße).
Należny tu jednak dodać, iż wielkość obszaru tej jurydyki kościelnej wielokrotnie ulegała zmianie. Część parceli tracono bezpowrotnie, niektóre wracały w wyniku otrzymanych darowizn wiernych. W roku 1541 jej zasoby znacznie powiększyły się w wyniku połączenia z posiadłościami kościoła św. Ottona.

Zasoby Fundacji Mariackiej

Niestety niewiele wiemy o zasobach Fundacji Mariackiej (Marienstift) z okresu sprzed reformacji. Pierwsza informacja pochodzi z dokumentu fundacji Pedagogium (1541), w którym książęta Szczecina i Wołogoszczy zastrzegli dla siebie 14 domów będących własnością Fundacji Mariackiej. Siedem z nich pozostało do dyspozycji księcia Barnima XI, a kolejne siedem do dyspozycji księcia Filipa I. Były to budynki: [2]


Parcele należące do wolnej enklawy kościelnej kościoła Mariackiego w Szczecinie (numery poszczególnych działek według szwedzkiego spisu katastralnego)
(źródło: C. Fredrich, Die ehemalige Marienkirche in Stettin und ihr Besitz, T. 1., s. 164, ryc. 2)

- Große Domstraße Nr. 1 (Farna),
- Marienplatz Nr. 3 (Plac Mariacki),
- Kleine Domstraße Nr. 2 (Mariacka),
- Große Domstraße Nr. 24 (Farna),
- Große Ritterstraße Nr. 4 (Korsarzy),
- Kleine Ritterstraße Nr. 1 (Rycerska, późniejsza mennica),
- Kleine Ritterstraße Nr. 3 (Rycerska, budynek ten pierwotnie nazywany był Ballhaus. Książę Barnim XI zajął go „/dla swoich/ koni i szkap, i kazał /następnie/ rozebrać” (perde und kleper nahm und abbrechen hieß). Na początku XVII wieku wybudowano w tym miejscu budynek stajni książęcej (późniejszej ujeżdżalni) (w latach 1619 - 1626 /?/),
Pozostałe siedem, to:
- Marienplatz Nr. 4 (Plac Mariacki),
- Kleine Domstraße Nr. 24 (Mariacka),
- Große Ritterstraße Nr. 1/2 (Korsarzy),
- Kleine Domstraße Nr. 2 (Mariacka, mniejsza północna połowa tej parceli),
- Kleine Ritterstraße Nr. 2 (Rycerska, południowa część parceli; po rozebraniu grożącego zawaleniem budynku w południowej części tej parceli, na polecenie księcia Jana Fryderyka powstało tu podwórze dla położonej obok stajni książęcej, którą w tym czasie określano mianem Klepperstall (stajnia dla książęcych chabet). Według szwedzkiego spisu katastralnego był to dom usytuowany na parceli o numerze katastralnym nr 95,
- Große Domstraße Nr. 22 (Farna, południowa część parceli). [3]
- Große Ritterstraße Nr. 3 (Korsarzy), [4]

Wykazem wymienionych wyżej budynków, i kolejnych 54 domów, bud i półbud, położonych w mieście, a także pomiędzy głównym zespołem bramnym a przedbramiem Bramy Młyńskiej, oraz na Dolnym Wiku, rozpoczyna się w matrykule z 1545 roku wyliczanie nieruchomości należących do Fundacji Mariackiej. W sumie do wolnej enklawy kościoła Mariackiego w mieście należało bezspornie 56 współczesnych działek budowlanych (tu do 1945 r.), z których bezpośrednią własnością Fundacji było 15, do tego posiadłości pomiędzy bramami Młyńskimi, na Dolnym Wiku i na Łasztowni. W ciągu XVIII wieku liczba domów Fundacji w mieście wynosiła od 33 do 35, a na Dolnym Wiku od 7 do 8. W 1872 roku, po przejściu pod kontrolę państwa pruskiego, liczba domów w mieście do niej należącej wynosiła 36, do tego doszedł ogród domu przy Luisenstraße Nr 25 /218/, który niegdyś był częścią innej parceli (prawdopodobnie Kleine Domstraße Nr. 2 /194/ (Mariacka).

W ugodzie, jaką książę Filip II zawarł z miastem w 1612 roku wymieniono także domy należące do jurydyki kościelnej. Na tej podstawie możemy stwierdzić, że wolna enklawa Fundacji Mariackiej w mieście obejmowała następujące parcele (oprócz numerów domów sprzed 1945 roku podano odpowiadające im numery ze szwedzkiego spisu katastralnego): [5]

  • Zabudowania Pedagogium
    • Kleine Domstraße Nr. 25–26 /b.n., 119/ (Audytorium oraz budynek Ekonomii przy ulicy Mariackiej),
    • dwa skrzydła krużganka Kolegiaty Mariackiej,
    • Königsplatz Nr. 6–12 /118, 117, 116, 115, 114, 113, 112/ (wszystkie wymienione tu budynki to domki profesorskie przy Placu Żołnierza).
  • Budynki kościelne na terenie miasta
    • Königsplatz Nr. 5 /191/, Nr. 4 /225/, Nr. 3 /224/, (wszystkie wymienione tu budynki to domy przy Placu Żołnierza),
    • Kleine Domstraße Nr. 4 /195/ (Mariacka, wikarówka kościoła Mariackiego),
    • dom na rogu Königsplatz i Große Wollweberstraße /245/ (łaźnia kościoła Mariackiego, narożnik Placu Żołnierza i Tkackiej),
    • Kleine Domstraße Nr. 6 /197/ (Mariacka),
    • Große Domstraße Nr. 27 /90/ (Farna),
    • Kleine Wollweberstraße Nr. 3 (Łaziebna),
    • Marienplatz Nr. 4–2 /110, 109, 108/ (dawne zabudowania dworu książęcego, Plac Mariacki),
    • Roßmarktstraße Nr. 7–8 /100, 101/ (budynki te dawniej należały, podobnie jak Nr. 9 /102/, do zabudowań książęcego dworu przy Marienplatz Nr. 2 /108/, Koński Kierat),
    • Kleine Domstraße Nr. 12 /186/ (dom nabyty jeszcze przed reformacją, w późniejszym czasie naprzeciw tego budynku stał dom komendanta z okresu szwedzkiej okupacji, Mariacka),
    • Kleine Domstraße Nr. 22–24 /105, 106, 107/, Nr. 7 /198/, Nr. 5 /196/ (Jageteuffelsche Collegium), Nr. 4 /195/, Nr. 3 /194/ (dawny Dom Katedralny [6]), Nr. 2 /192, 193/ (pierwotnie stały tu dwa domy), Nr. 1 /191/ - wszystkie wymienione tu budynki to domy przy ulicy Mariackiej,
    • Große Domstraße Nr. 1–3 /98/, Nr. 20 /81/ (niegdyś stały tu dwie budy), Nr. 21 /82/, Nr. 22 /83, 84, 85/ (niegdyś stały tu dwa domy i jedna buda), Nr. 23 /86/, Nr. 24 /87/ (niegdyś stał tu jeden dom i jedna buda), Nr. 25 /88/, Nr. 26 /89/ (niegdyś stały tu dwie budy), Nr. 27 /90/ - wszystkie wymienione tu budynki to domy przy ulicy Farnej,
    • Große Ritterstraße Nr. 1–2 /91/, Nr. 3 /92/, Nr. 4 /93/, dom bez numeru naprzeciwko Nr. 1 /94/ ("tuż przy kościele św. Ottona na terenie miejskim przy murach” /hart an St. Otten-Kirche an der Stadtmauer/), zburzony przed 1545 r. - wszystkie wymienione tu budynki to domy przy ulicy Korsarzy,
    • Kleine Ritterstraße Nr. 1 /94/, Nr. 2 /95/ i Nr. 3 /96/ (dawniej stały na tych parcelach dwa budynki, po zburzeniu budynku usytuowanego od północnej strony (czyli na części parceli nr 95), powstał plac zwany „Eselhof” - w wolnym tłumaczeniu „ośli placyk” do ćwiczeń konnych), Nr. 4 /97/ - wszystkie wymienione tu budynki to domy przy ulicy Rycerskiej,
    • Pelzerstraße Nr. 10 /47/ (niegdyś wikarówka kościoła św. Ottona, potem mieszkanie książęcego marszałka, następnie książęcego kowala), Nr. 11 /48/ (niegdyś mieszkanie książęcego organisty), Nr. 12 /49/, [7] Nr. 24 /72/, Nr. 26 /74/, Nr. 29 /77/ (niegdyś brama wjazdowa do budynku przy Große Domstraße Nr. 21 /82/), Nr. 30 /b.n./, Nr. 31 /78/ - wszystkie wymienione tu budynki to domy przy ulicy Kuśnierskiej) [8],
    • nie wymieniane w późniejszym czasie zabudowania przy Mühlenstraße Nr. 28–27 /223-222, 221/ (Staromłyńska),
    • jeden dom w południowej części Große Domstraße (Farna, Nr. ?).

Do zasobów Fundacji Mariackiej należały również:

  • Posiadłości podmiejskie
    • posiadłości pomiędzy obiema bramami Młyńskimi (budy, trzy ogrody, 2 stodoły) - zabudowania te padły ofiarą późniejszej rozbudowy umocnień,
    • zabudowania, które również padły ofiarą późniejszej rozbudowy umocnień, czyli skład drewna (Holzhof) na Dolnym Wiku i trzy budy przy nim po wschodniej stronie drogi – zajmowały one teren długości 188 stóp i szerokości 90 stóp w zależności od stanu wód rzeki,
    • kolejne cztery budy z ogrodami, oraz pałacyk Lusthaus na wzgórzu po zachodniej stronie drogi – stara siedziba książęca położona na terenie późniejszego Fortu Leopolda, na parceli usytuowanej obok gruntu, na którym w 1915 roku wybudowano nowe Gimnazjum Mariackie,
    • zagroda dla bydła na wzgórzu Roddenberg (Rosengarten), położona przy murze miejskim (?); zakupiona w 1574 roku od Karstena Mirow. Gospodarstwo składało się z nowych budynków: stajni, stodoły i studni. Po czterech latach zagroda i przynależne doń pole (3 hufy) zostały wydzierżawione, natomiast w 1597 sprzedane.
    • wiatrak Pedagogium (Pädagogiumsmühle, na jego miejscu wzniesiono tzw. Prinzeßschloß usytuowany przy obecnej ulicy Żubrów),
    • ogród książęcy (Fürstengarten, ogród botaniczny na Łasztowni, przy kanale Pladerinn),
    • grunty orne na tzw. „polach miejskich” (Stadtfelde, 1579), zwanych także „miejskim polem turzyńskim” (Torneyer Stadtfeld, 1813).
  • Wioski na prawym i lewym brzegu Odry.

Przypisy

  1. ↑ Jej obszar od 1249 roku był przedmiotem sporu pomiędzy parafią św. Piotra a św. Jakuba, spotęgowany dodatkowo faktem założenia przez Barnima I kapituły na 12 kanoników przy kościele św. Piotra. Spór o granice parafii w średniowiecznym Szczecinie prowadzony był przez wiele lat i praktycznie nigdy nie został zażegnany. Parafii św. Piotra, po odłączeniu jej części dla parafii Mariackiej, pozostało osiedle zwane Dziedzińcem Klasztornym (Klosterhof) przy klasztorze cysterek, zabudowa przy ulicy Lazurowej (Junkerstraße), budynki w północnej części ulicy Panieńskiej (Frauenstraße Nr. 1-8, 49, 50), budynki przy nabrzeżu Wieleckim Bollwerk Nr. 1-9, oraz Dolny Wik (Unterwiek), a także wioski i osiedla na północ od miasta; zob. C. Fredrich, Die ehemalige Marienkirche in Stettin und ihr Besitz, T. 2., BSt NF Bd. XXIII, Stettin 1920, s. 52-53, tamże przyp. 1.
  2. ↑ C. Fredrich, Die ehemalige Marienkirche...op. cit. T. 2., s. 54-55.
  3. ↑ Tu, po przebudowie budynku, który w międzyczasie należał do hrabiego Ludwika v. Ebersteina-Naugarda, na przełomie XVI/XVII wieku usytuowana była książęca kancelaria księcia Jana Fryderyka, który przeniósł ją z tymczasowej siedziby w Dworze Opata. Herman Hering podaje, że jeszcze w XVIII wieku budynek ten określano nazwą „Dom kanclerza Sternbacha” (Kanzler Sternbachsche Haus), zob. Hermann K. W. Hering, Beiträge zur Topographie Stettins in älterer Zeit, W: BSt. AF Bd. X, H 1, Stettin 1844, s. 66, tamże przyp. 2). Według szwedzkiego spisu katastralnego był to dom przy Große Domstraße o numerze katastralnym 83.
  4. ↑ Wśród wymienionych tu 14 domów brakuje domu przy Marienplatz Nr. 2 (Plac Mariacki), który już w 1263 roku zastrzegł dla siebie książę Barnim I; zob. C. Fredrich, Die ehemalige Marienkirche in Stettin und ihr Besitz, T. 1. W: BSt NF Bd. XXI, Stettin 1918, s. 160. W roku 1612 został zaliczony do budynków enklawy kościelnej. Jednak pamięć o tej posiadłości książęcej przez te wszystkie lata nie wygasła.
  5. ↑ C. Fredrich, Die ehemalige Marienkirche...op. cit. T. 1., s. 164, ryc. 2.
  6. ↑ nazwa „Dom Katedralny” dla domu będącego do 1554 roku własnością kapituły kamieńskiej pojawia się w spisie budynków wolnej enklawy kościelnej dopiero w 1612 roku; zob. C. Fredrich, Die ehemalige Marienkirche... op. cit. T. 2., s. 55, także przyp. 3; budynek był miejscem zamieszkania prepozyta tj. przełożonego kapituły kamieńskiej na czas pobytu w Szczecinie.
  7. ↑ Szwedzkie numery katastralne podano wg szkicu do szwedzkiego spisu katastralnego z 1706 roku (Matrikelkarten der Schwedischen Landesaufnahme von Vorpommern: Text- und Beschreibungsbände, Rep. 6a, Bd 68, s. 46-47, ze zbiorów Landesarchiv Greifswald (fragment) [dostęp 2012-04-29]). Na rysunku u Fredricha domy Nr. 10, 11, 12 oznaczono kolejnymi numerami katastralnymi 48,49 i 50; zob. C. Fredrich, Die ehemalige Marienkirche...op. cit., T. 1., s. 164, ryc. 2.
  8. ↑ Parcele Nr. 25 /73/, 27-28 /75-76/, a także wymienione tu Nr. 29 /77/ i 30 /b.n./, mimo zawartej ugody, w dalszym ciągu były przedmiotem nierozstrzygniętego sporu kapituły NMP z księciem; zob. C. Fredrich, Die ehemalige Marienkirche... op. cit., T. 2., s. 55, tamże przyp. 4.


Bibliografia

  • Fredrich C., Die ehemalige Marienkirche in Stettin und ihr Besitz, T. 1 W: BSt NF Bd. XXI, Stettin 1918.
  • Fredrich C., Die ehemalige Marienkirche in Stettin und ihr Besitz, T. 2 W: BSt NF Bd. XXIII, Stettin 1920.
  • Hering H.K.W. , Beiträge zur Topographie Stettins in älterer Zeit W: BSt. AF Bd. X, H 1, Stettin 1844.

Linki zewnetrzne

Zobacz też



IES64.png
Autor opracowania: Jan Iwańczuk


Źródło: „http://pomeranica.pl/index.php?title=Stan_posiadania_kościoła_Mariackiego_w_Szczecinie&oldid=194697”